Cổng tam quan của Nghĩa Trủng Đàn (Ảnh: Hồng Ngọc)
Tọa lạc tại khu phố 8, phường 3, thị xã Quảng Trị, Nghĩa Trủng Đàn nằm khiêm nhường trên khu đất rộng hơn 3.000m², giữa không gian thanh bình của ruộng lúa và bờ sông Thạch Hãn thơ mộng. Ít ai ngờ rằng chính nơi đây lại chất chứa bao câu chuyện cảm động về lòng nhân nghĩa và sự hy sinh thầm lặng cho đất nước.
Vào năm 1872, dưới thời vua Tự Đức, một vị quan liêm chính quê làng Bích Khê – Trung Nghị Đại Phu Hoàng Hữu Lợi đã dùng tiền riêng để mua lại hơn 7 sào đất tại làng Thạch Hãn, lập nên một nghĩa trang cho những mộ phần vô chủ của lưu dân bỏ mình trên hành trình Nam tiến. Với tấm lòng bác ái và tinh thần “trồng cây nhân đức cho con cháu đời sau”, ông đã khởi dựng một không gian nghĩa trang mang đậm giá trị nhân văn, nơi các linh hồn bơ vơ được quy tụ, hương khói ấm lòng.
Không dừng lại ở đó, nghĩa trang đặc biệt này được khắc sâu thêm dấu ấn lịch sử khi Hiệp biện Đại học sĩ Hoàng Hữu Xứng, con trai cụ Hoàng Hữu Lợi, tiếp nối nghĩa cử cao đẹp của cha. Trên cương vị Tuần phủ Hà Nội, ông đã phát hiện nhiều ngôi mộ hoang là di cốt của nghĩa quân Tây Sơn, những người lính áo vải theo vua Quang Trung ra Bắc đánh quân Thanh năm Kỷ Dậu 1789.
Sau khi xác minh rõ nguồn gốc, ông cho thu gom hơn 600 bộ hài cốt, vượt hàng ngàn dặm từ đất Bắc trở về Quảng Trị, an táng tại Nghĩa Trủng Đàn – chính nơi cha mình đã khai sinh. Từ đó, khu nghĩa trang trở thành nơi an nghỉ linh thiêng của hai dòng vong linh: những người dân lưu lạc không thân thích và các nghĩa sĩ Tây Sơn đã hy sinh vì đại nghĩa.
Quanh cảnh bên ngoài nhà thờ chính của Nghĩa Trủng Đàn (Ảnh: Hồng Ngọc)
Trong khuôn viên thanh tịnh của Nghĩa Trủng Đàn, du khách sẽ bắt gặp tấm bia đá do nhà văn Hoàng Phủ Ngọc Tường – hậu duệ dòng họ Hoàng chấp bút, xác nhận đây chính là nghĩa trang liệt sĩ đầu tiên của nước Việt. Nơi đây còn lưu giữ một chuông đồng lớn khắc ba chữ “Nghĩa Trủng Đàn”, tiếng chuông ngân vang mỗi khi tế lễ như lời vọng về từ quá khứ, tưởng niệm bao anh linh đã khuất.
Tấm văn bia ở Nghĩa Trủng Đàn do nhà văn Hoàng Phủ Ngọc Tường chấp bút (Ảnh: Hồng Ngọc)
Đặc biệt, từ thời vua Thành Thái, triều đình đã công nhận Nghĩa Trủng Đàn như một thiết chế quốc gia, cấp ruộng và miễn thuế để đảm bảo duy trì việc chăm sóc, cúng tế. Hàng năm, vào ngày 15 tháng 7 âm lịch và 25 tháng Chạp, người dân trong vùng cùng hậu duệ dòng họ Hoàng lại tề tựu về đây tổ chức lễ tế trang nghiêm – một nét đẹp văn hóa mang đậm tính nhân văn, góp phần giữ gìn mạch nguồn đạo lý truyền thống của dân tộc.
Chiếc chuông lớn khắc ba chữ Nghĩa Trủng Đàn (Ảnh: Hồng Ngọc)
Trải qua chiến tranh và thời gian, Nghĩa Trủng Đàn từng bị bom đạn tàn phá, đặc biệt là trong mùa hè đỏ lửa 1972 – 81 ngày đêm khói lửa bảo vệ Thành cổ Quảng Trị. Dẫu vậy, điều kỳ diệu là phiến đá khắc ba chữ “Nghĩa Trủng Xứ” vẫn còn nguyên vẹn, như một biểu tượng trường tồn của lịch sử và tâm linh Việt.
Với các giá trị lịch sử, văn hóa và khoa học, Nghĩa Trủng Đàn được UBND tỉnh Quảng Trị xếp hạng di tích cấp tỉnh vào năm 2010. Những năm gần đây, với sự đóng góp của hậu duệ họ Hoàng và nhân dân trong và ngoài nước, Nghĩa Trủng Đàn được mở rộng thêm 2ha và xây dựng nhiều hạng mục mới: nhà tưởng niệm, khu lăng mộ, nhà bia, cổng tam quan và hệ thống tường thành bao quanh. Cảnh quan nơi đây được cải tạo khang trang, xanh mát, xứng tầm một địa điểm du lịch văn hóa – tâm linh độc đáo của Quảng Trị.
Khu lăng mộ trong khuôn viên Nghĩa Trủng Đàn (Ảnh: Hồng Ngọc)
Hơn một nghĩa trang, Nghĩa Trủng Đàn là biểu tượng sống động cho tình yêu quê hương, lòng biết ơn và nghĩa khí dân tộc. Giữa vùng đất Quảng Trị từng nhuốm màu khói lửa chiến tranh, nơi đây tỏa ra ánh sáng nhân văn, mời gọi du khách gần xa tìm về, lắng lòng trước những câu chuyện của tiền nhân đã lặng lẽ gìn giữ hồn cốt quê hương.
Nếu hành trình của bạn hướng về miền Trung, đừng quên ghé Nghĩa Trủng Đàn – nơi “quá khứ còn thở” qua từng lớp đất, từng gò mộ và cả trong từng tiếng chuông vọng giữa trời Quảng Trị an yên./.
Một số hình ảnh bên trong khuôn viên Nghĩa Trủng Đàn (Ảnh: Hồng Ngọc)
Cổng thông tin Xúc tiến Đầu tư, Thương mại và Du lịch tỉnh Quảng Trị
